• Strona główna
• > AktualnoÅ›ci
• > 2017
• > Czerwiec

Zachęcamy do przeczytania artykułu Katarzyny Tyszkiewicz-Borawskiej.

 

Karać, zachęcać, czy odwoływać się do plemiennej wspólnoty? Każdy kraj musi znaleźć swój sposób, by drastycznie ograniczyć śmiecenie. Kto tego nie zrobi, utonie w odpadkach.

 

 

Trzydniowa wycieczka na szczyt wulkanu Rinjani nie miaÅ‚a być Å‚atwa: zimno, wulkaniczny kurz, brak dostÄ™pu do bieżącej wody, ekstremalny wysiÅ‚ek fizyczny. PodejÅ›cie jest strome i dÅ‚ugie, a z każdym krokiem stopy zapadajÄ… siÄ™ w grubej warstwie żwiru i drobnych kamieni. SpodziewaÅ‚am siÄ™ jednak spotkania z dzikÄ…, nieujarzmionÄ… naturÄ…. Szybko siÄ™ okazaÅ‚o, jak bardzo siÄ™ myliÅ‚am. Na żadnej plaży na wyspie Lombok nie spotkaÅ‚am tylu ludzi, co na tym szlaku. W sezonie turystycznym do Parku Narodowego Rinjani (41 330 ha) wchodzi okoÅ‚o 300–400 osób dziennie. W porównaniu z dwukrotnie mniejszym TatrzaÅ„skim Parkiem Narodowym, gdzie 12 sierpnia 2016 r. padÅ‚ sezonowy rekord ponad 32 tys. osób, to – wydawać by siÄ™ mogÅ‚o – garstka.

 

Ale po tej garstce nikt nie sprzÄ…ta. Trudno powiedzieć, dlaczego. Inni turyÅ›ci wzruszajÄ… ramionami, to jest wÅ‚aÅ›nie Indonezja: piÄ™kne widoki i góry odpadów, wÅ›ród których buszujÄ… zwierzÄ™ta. Najbardziej doskwiera brak toalet. Gdy pytam, gdzie mogÅ‚abym udać siÄ™ za potrzebÄ…, przewodnik uprzejmie kiwa gÅ‚owÄ… i pokazuje niknÄ…cÄ… w dżungli Å›cieżynkÄ™. Zanurzam siÄ™ w gÄ™stwinÄ™. Najpierw dopada mnie ostry zapach moczu, kaÅ‚u i rozkÅ‚adu, chwilÄ™ później lÄ…dujÄ™ na polanie usÅ‚anej brudnymi chusteczkami higienicznymi, zużytymi podpaskami i tamponami oraz prezerwatywami. Opakowania po tym wszystkim dopeÅ‚niajÄ… caÅ‚oÅ›ci. WyskakujÄ™ z dżungli jak oparzona, ale przewodnik beznamiÄ™tnie zapewnia mnie, że gdy nadejdzie deszcz, wszystko bÄ™dzie czyste. BÄ™dzie padać? Wyobrażam sobie, jak to wszystko spÅ‚ywa po stokach, a ja brodzÄ™ w tym wodospadzie po kolana, próbujÄ…c dostać siÄ™ na górÄ™. Tak, potwierdza przewodnik, w porze deszczowej. W okolicach listopada. Ulga. Konsternacja. SpÅ‚ynie? DokÄ…d? Do oceanu. Ocean zabiera wszystko, czego czÅ‚owiek nie chce. 

 

Inni turyÅ›ci uÅ›miechajÄ… siÄ™ z pobÅ‚ażaniem, gdy przyznajÄ™, że jestem w Indonezji po raz pierwszy. 

 

  

 

Śmiecimy wszyscy. Ja także funkcjonuję w systemie, który wymusza na mnie produkcję odpadów. Nie znam w okolicy miejsca, gdzie mogę kupić na wagę masło czy cukier, używając do tego własnego pojemnika. Gdy jestem chora, muszę kupić lekarstwa, szczelnie opatulone plastikiem i papierem. Na moim osiedlu nie działa jeszcze kompost, do którego mogłabym wyrzucać odpady biodegradowalne.

 

Wedle danych raportu Banku Åšwiatowego What a Waste: A Global Review of Solid Waste Management wytwarzamy Å›rednio 1,2 kg Å›mieci na każdego mieszkaÅ„ca Ziemi – codziennie. Twórcy raportu prognozujÄ…, że liczby te podwojÄ… siÄ™ w ciÄ…gu najbliższej dekady. 

 

Im zamożniejszy kraj, tym wiÄ™cej odpadów, zwÅ‚aszcza z tworzyw sztucznych. JednoczeÅ›nie jednak wiele zamożnych krajów stara siÄ™ Å›mieci reutylizować: przoduje w tym Korea PoÅ‚udniowa (49% ponownie wykorzystanych odpadów – z wyÅ‚Ä…czeniem kompostu i odpadów przeznaczonych na uzyskiwanie energii), Singapur (47%), Hongkong (45%) i Australia (34%). W Europie w Å›cisÅ‚ej czołówce znalazÅ‚y siÄ™ Szwecja (34%), Belgia (31%), Austria (26,5%) oraz Holandia (25%).

 

Indonezyjczyk nie produkuje wielu Å›mieci – 0,5 kg dziennie na osobÄ™, z czego ponownie wykorzystuje siÄ™ 2,5 do 7%. Ale w 30-milionowej Dżakarcie 20% odpadów lÄ…duje na ulicach i w kanaÅ‚ach. 

 

Nam bliżej do Indonezji niż do Korei lub Holandii. Wedle danych Banku Åšwiatowego w ostatnich 10 latach Polska na recykling przeznaczyÅ‚a jedynie 4% zebranych odpadów, na kompostowanie zaÅ› – 3%. Ponad 90% polskich Å›mieci trafiÅ‚o na wysypiska. 

 

„Nasi rodzice nie mieli do czynienia z takÄ… iloÅ›ciÄ… Å›mieci, nie mówiÄ…c już o odpadach, które nie ulegajÄ… rozkÅ‚adowi – mówi Joanna GoÅ‚Ä™biewska z wrocÅ‚awskiego Projektu Zero Åšmieci. – Ten problem dotyczy caÅ‚ego Å›wiata. Recykling byÅ‚ odpowiedziÄ… na rosnÄ…ce wysypiska, ale na dÅ‚uższÄ… metÄ™ nie rozwiÄ…zaÅ‚ problemu. Zanim udaÅ‚o siÄ™ te praktyki wdrożyć, przybyÅ‚o i odpadów, i ludzi. Teraz musimy sami stworzyć nowe modele zachowaÅ„. Bo recykling daje nam zÅ‚udne uczucie, że w momencie, w którym wyrzucimy posegregowane Å›mieci, to problem przestaje nas dotyczyć. Tymczasem problemem jest caÅ‚y system, który nie dość, że sam produkuje niezliczonÄ… ilość Å›mieci, to utrudnia nam funkcjonowanie bez nich”. 

 

Śmieć kulturowy i semantyczny

 

KilkanaÅ›cie lat temu w Zakopanem SÅ‚awomir Brzózek, prezes zarzÄ…du Fundacji Nasza Ziemia, zobaczyÅ‚, jak wÅ‚aÅ›ciciel willi, w której mieszkaÅ‚, wyrzuca Å›mieci do Cichej Wody, jednego z potoków dopÅ‚ywajÄ…cych do Dunajca. Zapytany o to odparÅ‚, że podobnie postÄ™powali jego dziad i ojciec. Czyli – to normalne, tak siÄ™ po prostu robi! „PowiedziaÅ‚em, że to problem i dla innych ludzi, korzystajÄ…cych z dobrodziejstw tego potoku, i rzeki, do której potok wpada, nie mówiÄ…c już o Å›rodowisku… Góral byÅ‚ zdziwiony: jaki problem? Przecież woda wszystko zabierze!”

 

Fundacja Nasza Ziemia zajmuje siÄ™ m.in. edukacjÄ… na temat ochrony Å›rodowiska, wÅ‚aÅ›ciwego skÅ‚adowania odpadów oraz ich segregacji. 

 

„Nasz kÅ‚opot z myÅ›leniem o Å›mieciach ma źródÅ‚o w semantyce – uważa Brzózek. – Åšmieci to coÅ› niepotrzebnego, czÄ™sto nawet wstydliwego. Tymczasem wiÄ™kszość to odpady i surowce, a wiÄ™c coÅ›, co da siÄ™ jeszcze wykorzystać. Edukacja powinna zaczynać siÄ™ od powiedzenia: nie ma Å›mieci, sÄ… surowce. Gdy to zrozumiemy, nasz stosunek do ekologii i ochrony Å›rodowiska zmieni siÄ™ natychmiast. Nagle sensu nabierze segregacja odpadów. Takie myÅ›lenie pomoże też zrozumieć system, który zmusza nas do produkowania Å›mieci i zacząć temu przeciwdziaÅ‚ać”.

 

Socjolożka Agata Grabowska tÅ‚umaczy, że jako gatunek Å›mieciliÅ›my zawsze, podobnie jak inne naczelne. Nikt przecież nie widziaÅ‚ szympansa, który sprzÄ…taÅ‚by resztki po swoim posiÅ‚ku. „Dlatego Å›miecimy wtedy, gdy wydaje nam siÄ™, że możemy, gdy wyczuwamy, że taka jest obowiÄ…zujÄ…ca norma spoÅ‚eczna”.

 

Jednocześnie wraz z postępem technologicznym rosła świadomość higieny. Dziś pragniemy żyć w czystych przestrzeniach, wśród sterylnych przedmiotów, które nabywamy starannie opakowane (najlepiej w plastik jednorazowego użytku). Nie potrafimy potrzeby czystości połączyć z ograniczeniem ilości odpadów.

 

Dr Włodzimierz Pessel, autor monografii Antropologia nieczystości. Studia z kultury sanitarnej Warszawy twierdzi, że to kwestia nierównomiernie zachodzących zmian w naszych przyzwyczajeniach. Jeśli chodzi o sam styl życia i obyczaje konsumpcyjne, już od dawna jesteśmy światowcami. Gdy zaś chodzi o radzenie sobie z odpadami, wciąż jesteśmy zacofani.

 

 

Przeprowadzone w latach 80. badania psychologów spoÅ‚ecznych Jamesa Q. Wilsona i George’a E. Kellinga wykazujÄ…, że Å›miecenie i akty wandalizmu zdarzajÄ… siÄ™ częściej tam, gdzie ludzie widzÄ… wczeÅ›niejsze Å›wiadectwa takich dziaÅ‚aÅ„. Innymi sÅ‚owy – bÄ™dziemy Å›miecić tam, gdzie ktoÅ› wczeÅ›niej już naÅ›mieciÅ‚, odczytujÄ…c to jako przyzwolenie. JeÅ›li wokół parkingu jest brudno, maÅ‚o który kierowca pofatyguje siÄ™, by wyrzucić ulotkÄ™ zza wycieraczki do kosza. Czysta, zadbana przestrzeÅ„ robi swoje: nie chcemy w niej Å›miecić. Takie przystosowanie siÄ™ do warunków panujÄ…cych wokół w ekonomii behawioralnej nazywa siÄ™ „zakotwiczeniem”.

 

Ważne jest również zdyscyplinowanie spoÅ‚eczne. W krajach takich jak Niemcy pÅ‚ynie ono z mieszczaÅ„skiej samokontroli, w innych jest wymuszane Å›rodkami prawnymi – choćby monitoringiem. Agata Grabowska przywoÅ‚uje przykÅ‚ad biednej dzielnicy Woolwich w Londynie, gdzie wÅ‚adzom udaÅ‚o siÄ™ zredukować Å›miecenie i wandalizm o prawie 50%. „Na Å›cianach budynków i na sklepowych żaluzjach namalowano graffiti z twarzami dzieci z tej dzielnicy. »PatrzyÅ‚y« na przechodniów swoimi wielkimi, jak to u maÅ‚ych dzieci, oczami, powstrzymujÄ…c tym samym akty wandalizmu” – tÅ‚umaczy socjolożka.

 

Jednak by rzeczywiÅ›cie ograniczyć ilość Å›mieci, trzeba przede wszystkim ograniczyć konsumpcjÄ™ – takiego zdania jest nawet Bank Åšwiatowy. Tylko jak to zrobić? Dr Pessel zaznacza, że rozwiÄ…zanie problemu ma dwa poziomy. Pierwszy to ograniczenie produkcji odpadów. Wydaje siÄ™ to proste: należaÅ‚oby konsumować rozsÄ…dnie i nie dopuszczać do marnotrawstwa. Ale doskonale wiemy, że opakowania stanowiÄ… część marketingu i olbrzymiÄ… gałąź przemysÅ‚u. Ochrona Å›rodowiska przekÅ‚ada siÄ™ na zmniejszenie ich zysków.

 

  

 

Drugi poziom to wdrożenie najskuteczniejszych rozwiÄ…zaÅ„ recyklingu. Tutaj nie obejdziemy siÄ™ bez rozwoju infrastruktury i kultury medialnej. „Instalacje sanitarne sÄ… jak film czy druk – tÅ‚umaczy dr Pessel. – ZawierajÄ… przekaz, przemawiajÄ… do ludzkiej Å›wiadomoÅ›ci i przeorganizowujÄ… stopniowo zachowania. Na razie zbyt czÄ™sto obserwujemy oddolnÄ… spoÅ‚ecznÄ… krytykÄ™ instalacji wciąż w budowie, wiÄ™c nie w peÅ‚ni wydolnej. Jak w przypadku przeciążonej kompostowni na warszawskim Radiowie, którÄ… okoliczni mieszkaÅ„cy zdoÅ‚ali w zeszÅ‚ym roku zainteresować prokuraturÄ™, wskazujÄ…c na uciążliwy zapach”.

 

Najlepsze miejsce na kosz

 

W krajach nordyckich mieszkańcy za przedmioty oddane do recyklingu dostają pieniądze. Szwecja uzyskuje także energię elektryczną ze śmieci, które skupuje na całym świecie, bo w kraju nie ma ich wystarczająco dużo (sic!). Od 2017 r. Szwedzi mogą odliczyć VAT od napraw sprzętu, ubrań i obuwia, by jak najdłużej byli im wierni.

 

Ważne jest też planowanie przestrzeni. „BraÅ‚am udziaÅ‚ w takim projekcie w Sydney, gdzie precyzyjnie okreÅ›lono, gdzie majÄ… być kosze na Å›mieci – opowiada Agata Grabowska. – Wiemy bowiem, gdzie ludzie Å›miecÄ… najbardziej: np. w odlegÅ‚oÅ›ci 300–500 m od fast foodu, bo tyle zdążą przejść, jedzÄ…c hamburgera; na przystankach i na dworcach oraz wszÄ™dzie tam, gdzie czekajÄ… i siÄ™ nudzÄ…. Chodzi o to, żeby uchwycić moment, w którym zachowanie rzeczywiÅ›cie wystÄ™puje, a nie pouczać czÅ‚owieka z ekranu telewizora, żeby nie Å›mieciÅ‚, kiedy on akurat pije w domu kawÄ™”.

 

Również w Sydney przeprowadzono akcję zachęcającą do korzystania z miejskich poidełek, żeby ograniczyć kupowanie wody w butelkach. Zastosowano wiele sprytnych trików, takich jak ustawienie poidełek tuż przed sklepami. Człowiek, który zaspokoił pragnienie, już wody nie kupi.

 

Kolejnym krokiem jest oczywiście edukacja od najmłodszych lat. Wspólne sprzątanie to dobry początek, ale musi być konsekwentne i regularne. Najlepiej zaangażować w nie jak najwięcej osób: w szkole można utworzyć grupy mieszane, przydzielając każdemu zadanie dostosowane do jego możliwości.

 

W 2002 r. San Francisco rozpoczęło pracę nad redukcją śmieci od zwrócenia uwagi na doniosłość kompostowania. Kolejnym krokiem było wprowadzenie zakazu używania plastikowych butelek i torebek (wyjątkiem są imprezy masowe). San Francisco chce stać się miastem zeroodpadowym i dziś 80% śmieci jest tam ponownie wykorzystywanych. Lokalne kompostownie zaopatrują okolicznych rolników w wysokiej klasy nawóz, a mieszkańcy, oddając śmieci do specjalnych banków, mogą opłacić swoje rachunki za prąd.

 

Natomiast każdy tokijczyk ma obowiązek segregacji śmieci i to w bardzo rygorystyczny sposób. Władze miejskie przygotowały książeczkę zawierającą instrukcje, w jaki sposób pozbywać się aż 518 przedmiotów codziennego użytku. Osobom, które robią to źle, grożą wysokie kary pieniężne, a nawet eksmisje.

 

O krok dalej poszÅ‚o miasteczko Kamikatsu. Jego mieszkaÅ„cy samodzielnie segregujÄ… odpady, wrzucajÄ…c je do 34 różnych pojemników, ale przede wszystkim dbajÄ… o to, by nic nie musiaÅ‚o tam trafić, np. ze zużytych flag szyjÄ… ubrania lub pluszowe zabawki. 

 

Tatrzański Park Narodowy, podobnie jak polskie plaże miejskie (te nadmorskie i nie tylko), są w wakacje sprzątane przez wolontariuszy, m.in. w ramach akcji organizowanych przez stowarzyszenie Czysta Polska. Podsumowania akcji cieszą: rośnie grono wolontariuszy, a zarazem spada liczba zebranych śmieci, na co mają wpływ rozmaite kampanie informacyjne, edukacja, wychowanie oraz wzrastająca świadomość ekologiczna.

 

Jednocześnie Polska boryka się z takimi problemami, jak nielegalne wysypiska śmieci, palenie odpadami w piecach, marnowanie energii elektrycznej. Tendencja jest taka jak wszędzie: śmieci nie ubywa, nawet jeśli trafiają do kosza zamiast obok niego. W 2014 r. w Polsce naliczono około 1,5 tys. nielegalnych składowisk i wysypisk, o 600 więcej niż rok wcześniej. Miały one zniknąć za sprawą tzw. ustawy śmieciowej wprowadzającej stałe opłaty za odbieranie odpadów z gospodarstw domowych. Ludzie wywożą więc mniej śmieci do lasu, nadal jest to jednak przestrzeń dla nieuczciwych przedsiębiorców zarabiających na gospodarce odpadami. Z takim przypadkiem musiały poradzić sobie władze Poznania, gdzie przy ul. św. Michała odnaleziono 4800 t chemikaliów w hali wynajmowanej przez firmę, która nie miała zezwolenia na przechowywanie niebezpiecznych odpadów. Po zapełnieniu magazynu firma rozpłynęła się w powietrzu, pozostawiając niezutylizowane chemikalia. Koszty utylizacji (około 9 mln zł) najprawdopodobniej będzie musiało ponieść miasto.

 

Z podobnymi przypadkami w ciągu ostatnich dwóch lat walczyły Katowice (gdzie odpady przywozi się nielegalnie z Czech), Zgierz, Chomęcice, gminy Ostróda i Białogard. Nieuczciwi właściciele firm gospodarujących odpadami mogą stwarzać pozory legalnej działalności aż do momentu obowiązkowej kontroli. Gdy grunt pali im się pod nogami, zacierają ślady.

 

Z pojedynczymi szkodnikami gminy walczÄ… na wÅ‚asnÄ… rÄ™kÄ™. W Iwkowej wójt wyznaczyÅ‚ nagrodÄ™ pieniężnÄ… dla każdego, kto wskaże osoby nielegalnie pozostawiajÄ…ce Å›mieci w lesie. Choć nikt nikogo nie zadenuncjowaÅ‚, sama groźba przyniosÅ‚a pewne efekty. „Znajdujemy mniej Å›mieci niż dawniej. Przypuszczamy, że nie pochodzÄ… z naszej gminy. Bez problemu wdrożyliÅ›my nowe przepisy i mieszkaÅ„cy siÄ™ do nich stosujÄ…, bo Å›wiadczy o tym ilość zbieranych przez nas odpadów. ProwadziliÅ›my kampaniÄ™ informacyjnÄ…, a dzieci w szkoÅ‚ach biorÄ… udziaÅ‚ w akcjach sprzÄ…tania okolic – mówi „Przekrojowi” zastÄ™pca wójta StanisÅ‚aw Kowalczyk. – Najważniejsza jest praca u podstaw. JeÅ›li bÄ™dziemy konsekwentni, problem nielegalnych wysypisk uda siÄ™ wyeliminować”.

 

We Wrocławiu mieszkańcy podmiejskiego osiedla Strachocin-Swojczyce-Wojnów postanowili wesprzeć straż miejską w walce z podrzucającymi śmieci. Fotografują winowajców i publikują w Internecie ich zdjęcia. Odnotowano kilka sukcesów: jeden z przestępców skruszony zabrał swoje śmieci i przeprosił, innych udało się namierzyć i ukarać mandatami.

 

Z kolei Straż LeÅ›na w Starogardzie GdaÅ„skim zdecydowaÅ‚a siÄ™ na instalacjÄ™ monitoringu na terenie lasu. WzrosÅ‚a wykrywalność przestÄ™pstw, Å‚atwiej też odszukać samych odpowiedzialnych. „Faktycznie spadÅ‚a ilość tego typu wykroczeÅ„ – przyznaje komendant Straży LeÅ›nej w Starogardzie Roman Tomczak. – Informacja o monitoringu dziaÅ‚a prewencyjnie, zdoÅ‚aliÅ›my już opanować sytuacjÄ™ ze staÅ‚ymi, dzikimi wysypiskami”.

 

Wielkie sprzÄ…tanie w Surabaji

 

Próbuję wciągać Indonezyjczyków w dłuższe dyskusje o śmieciach, a zwłaszcza o bulwersujących widokach wokół Rinjani. Zdają się nie rozumieć mojego oburzenia.

 

Elizabeth Pisani w książce Indonezja itd. o tradycji Å›miecenia w tym kraju pisze tak: „Åšmiecenie jest tak naturalne, że niektóre firmy wykorzystujÄ… je, żeby przyciÄ…gnąć konsumentów. Frutamin – marka sÅ‚odzonej wody sprzedawana w różnych toksycznych smakach, jeszcze do niedawna należąca do Pepsi – jest pakowany w jednorazowe kubeczki, takie na jeden Å‚yk, które zamieniajÄ… siÄ™ w piÄ™kne kolorowe kwiaty, kiedy rzuci siÄ™ je na ziemiÄ™ i nadepnie. Nie ma sensu trÄ…bić na kogoÅ›, kto wyrzuca Å›mieci na poboczu drogi lub do morza. Niemal w caÅ‚ej Indonezji ludzie bÄ™dÄ… patrzeć bez zrozumienia: o co chodzi?”.

 

Ale i w Indonezji zmiana nawyków jest możliwa. W Surabai, drugim pod wzglÄ™dem wielkoÅ›ci mieÅ›cie w kraju, mieszkaÅ„cy z wÅ‚asnej inicjatywy zaczÄ™li Å›mieci zbierać i segregować. Obecnie pracuje nad tym 40 tys. wolontariuszy. Organizacje pozarzÄ…dowe wraz z wÅ‚adzami miasta pomogÅ‚y w uruchomieniu banków Å›mieci, gdzie wartość oddawanych przez mieszkaÅ„ców odpadków jest zapisywana w specjalnych książeczkach oszczÄ™dnoÅ›ciowych. Wielu pÅ‚aci w ten sposób za prÄ…d. AkcjÄ™ wsparÅ‚ miÄ™dzynarodowy gigant Unilever, organizujÄ…c rozmaite szkolenia. Surabaja wybrnęła z oceanu Å›mieci, i to bez nakÅ‚adania surowych kar. Zamiast tego odniosÅ‚a siÄ™ do wspólnotowej etyki plemiennych tradycji. 

 

Wniosek jest prosty: razem zdoÅ‚alibyÅ›my wymusić zmiany na najwiÄ™kszych producentach Å›mieci, czyli miÄ™dzynarodowych korporacjach, i producentach ich opakowaÅ„. O pierwszych już możemy przeczytać. Ford, General Motors i Levi’s dążą do minimalnego zużycia czystej wody, a niektóre marki odzieżowe, np. &Other Stories, wykorzystujÄ… stare ubrania do produkcji nowych.

 

Na pocieszenie mogÄ™ dodać, że w koÅ„cu nie tylko mnie oburzyÅ‚ tonÄ…cy w odpadach park narodowy. Jak donosi „The Jakarta Post”, wÅ‚adze wyspy Lombok zarzÄ…dziÅ‚y w 2016 r. wielkie sprzÄ…tanie wokół wulkanu Rinjani. Co prawda odpowiedzialnoÅ›ciÄ… za baÅ‚agan obarczono turystów, którzy „nie fatygujÄ… siÄ™, by zabierać Å›mieci ze sobÄ…”. Akcja sprzÄ…tania tego terenu odbyÅ‚a siÄ™ w poÅ‚owie grudnia: zebrano ponad tonÄ™ samego plastiku. Co siÄ™ z nim staÅ‚o, nie wiadomo. Ale bÄ…dź co bÄ…dź zrobiono pierwszy krok.

 

autor: Katarzyna Tyszkiewicz-Borawska

źródło: przekroj.pl