• Strona główna
• > AktualnoÅ›ci
• > 2017
• > WrzesieÅ„

Udostępnij jeśli zależy Ci na rzekach Polski.

 

 

Koalicja Ratujmy Rzeki, w związku z obchodzonym we wrześniu Światowym Dniem Rzek, zwraca uwagę na konieczność ochrony polskich rzek przed dalszą ich regulacją. Kaskadyzacja i kanalizacja rzek oraz ich odcinanie od dolin niosą za sobą katastrofalne skutki nie tylko przyrodnicze, ale i społeczne, w tym dla bezpieczeństwa powodziowego.

Dzielimy się z Państwem spotem filmowym, który przygotowaliśmy specjalnie na dziś.

Serdecznie dziękujemy Andrzejowi Zielińskiemu, Tomasz Augustynek , Ross Bugden, Michał Herman, i Paweł Augustynek Halny za nieodpłatną pomoc przy jego realizacji.

Åšwiatowy DzieÅ„ Rzek zostaÅ‚ ustanowiony w roku 2005 w celu zwrócenia uwagi na wartoÅ›ci rzek, zwiÄ™kszania Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚eczeÅ„stw na ich temat oraz promocji lepszego – rzeczywiÅ›cie zrównoważonego korzystania z nich. Ma przypominać o koniecznoÅ›ci ochrony zasobów rzecznych i zachÄ™cać do racjonalnego gospodarowania nimi. Koalicja Ratujmy Rzeki chce, by w duchu wÅ‚aÅ›nie tego miÄ™dzynarodowego Å›wiÄ™ta rozmawiać o przyszÅ‚oÅ›ci polskich rzek, a w planach rozwojowych z nimi zwiÄ…zanych uwzglÄ™dniać aspekty spoÅ‚eczno-Å›rodowiskowe.

Polskie rzeki od lat są coraz intensywniej regulowane i eksploatowane, a wkrótce mogą być jeszcze bardziej zagrożone. Koalicja alarmuje: rządowe plany zamiany Wisły, Odry czy Bugu w "wodne autostrady" i kaskady zbiorników zaporowych oznaczają ich drastyczną degradację i związane z nią ogromne koszty społeczne, w tym zwiększone ryzyko powodzi. Doświadczenia wielu krajów pokazują, że realizacja tych planów upośledzi w znaczący sposób możliwości łagodzenia skutków ekstremalnych zjawisk pogodowych. Przekształcone poprzez hydrotechniczną infrastrukturę rzeki nie zapewniają bezpieczeństwa ludności, a silnie przekształcone zlewnie mają zbyt mały potencjał do magazynowania wody.

Koalicja przypomina, że dla naturalnych ekosystemów dolin rzecznych wezbrania wód są nie tylko nieszkodliwe, ale wręcz konieczne do ich funkcjonowania. Obszary zalewowe działają jak hamulec na falę kulminacyjną, powodując jej spłaszczenie i zmniejszenie ryzyka zalania obszarów zamieszkałych. Rozległe obszary zalewowe nie tylko zwiększają efektywność ochrony przeciwpowodziowej, ale regulują klimat na poziomie lokalnym i regionalnym. Wspomagają także samooczyszczanie się wód powierzchniowych i gruntowych, wzbogacają zapasy wód podziemnych, utrzymują bogactwo biologiczne będąc ostoją zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.

Mając na uwadze usługi ekosystemowe zapewniane przez rzeki, ważne również dla bezpieczeństwa społeczeństwa, Koalicja apeluje, by rząd wycofał się z dążenia do utworzenia sieci międzynarodowych dróg wodnych i ukierunkował swe działania na trwałe, zrównoważone rozwiązania, korzystne i dla ludzi i dla środowiska.

Ochrona rzek i ich dolin, renaturyzacja to odpowiedzialne zarzÄ…dzanie ryzykiem powodzi. W tym kierunku podąża wiele krajów europejskich, realizujÄ…c programy „dajÄ…ce przestrzeÅ„” rzekom, dostrzegajÄ…c nieskuteczność dotychczas stosowanych Å›rodków technicznych. Warto pamiÄ™tać, że myÅ›lenie o ograniczaniu skutków i powodzi i suszy musi dotyczyć caÅ‚ych zlewni. Tylko tak można zwiÄ™kszyć bezpieczeÅ„stwo ludzi.

Z kolei, zapewnienie wód powierzchniowych o odpowiedniej jakoÅ›ci i ekosystemów rzecznych w odpowiedniej kondycji to podstawa dla funkcjonowania lokalnych i regionalnych przedsiÄ™biorstw branży turystyczno-rekreacyjnej. W koÅ„cu, rozwój spoÅ‚ecznoÅ›ci nadrzecznych może i powinien odbywać siÄ™ w oparciu o walory kulturowe rzek i ich dolin. Takie zrównoważone ich wykorzystanie od kilku lat ma w Polsce miejsce – turystyka wodna i przyrodnicza powróciÅ‚a nawet na duże rzeki, a ludzie mieszkajÄ…cy w ich pobliżu budujÄ… na tym potencjale swÄ… przedsiÄ™biorczość, dostrzeżono również ich wartoÅ›ci kulturowe. To wszystko może zostać zniweczone, gdy nasze rzeki zostanÄ… „zakute” w beton. StracÄ… na tym ludzie i przyroda.

Koalicja namawia, by w Światowym Dniu Rzek pomyśleć o polskich rzekach. To okazja, by zainteresować się ich wartościami, usługami jakie nam oferują, zagrożeniami i przyłączyć się do ich ochrony.

Światowy Dzień Rzek

W 2005 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych proklamowaÅ‚a MiÄ™dzynarodowÄ… DekadÄ™ „Woda dla Å»ycia” w celu zwiÄ™kszenia Å›wiadomoÅ›ci pilnej potrzeby ochrony Å›wiatowych zasobów wodnych. W konsekwencji tych dziaÅ‚aÅ„ ustanowiono Åšwiatowy DzieÅ„ Rzek. ÅšwiÄ™to to byÅ‚o odpowiedziÄ… na inicjatywÄ™ miÄ™dzynarodowego rzecznika rzek, Marka Angelo. PomysÅ‚ na Å›wiatowe wydarzenie celebrujÄ…ce rzeki opieraÅ‚ siÄ™ na sukcesie organizowanego przez niego, od lat osiemdziesiÄ…tych ubiegÅ‚ego wieku, Dnia Rzek Kolumbii Brytyjskiej (zachodnia Kanada).

To pierwsze wydarzenie w 2005 roku było wielkim sukcesem, a Światowy Dzień Rzek obchodzono w dziesiątkach krajów. Od tego czasu święto zyskało na popularności. Obchodzone jest corocznie w ostatnią niedzielę września. W zeszłym roku wzięło w nim udział kilka milionów ludzi w ponad 60 krajach.

Polskie rzeki – europejskie dziedzictwo

Polskie rzeki i ich doliny sÄ… jednymi z najmniej przeksztaÅ‚conych w Europie. Krajobrazy terenów przylegÅ‚ych do rzek zostaÅ‚y uksztaÅ‚towane w wyniku trwajÄ…cego przez wieki tradycyjnego rolnictwa, które byÅ‚o dobrze dopasowane do naturalnych warunków hydrologicznych. Z tego wzglÄ™du, doliny polskich rzek sÄ… ostojÄ… wysokiej różnorodnoÅ›ci biologicznej zwiÄ…zanej zarówno z ekstensywnÄ… dziaÅ‚alnoÅ›ciÄ… czÅ‚owieka (np. pastwiska i Å‚Ä…ki) jak również z ekosystemami zachowanymi w stanie zbliżonym do naturalnego (wody, lasy i mokradÅ‚a). WÅ›ród dwudziestu trzech polskich parków narodowych, siedem z nich ustanowiono w celu ochrony krajobrazów i siedlisk zwiÄ…zanych z naturalnymi procesami dolinowymi, a w innych dziesiÄ™ciu – wody i tereny dolinowe stanowiÄ… jeden z najważniejszych przedmiotów ochrony. SpoÅ›ród wystÄ™pujÄ…cych w Polsce siedemdziesiÄ™ciu piÄ™ciu siedlisk istotnych z punktu widzenia ochrony przyrody w Unii Europejskiej, obecność osiemnastu z nich jest zwiÄ…zana z naturalnymi i półnaturalnymi krajobrazami rzek i ich dolin.

UsÅ‚ugi ekosystemowe – co nam dajÄ… żywe rzeki?

Renaturyzacja rzek (zwiększenie naturalności uregulowanych rzek) zapewnia wymierne korzyści dla społeczeństwa. Świadomość tych korzyści rośnie na poziomie międzynarodowym, a działania mające na celu usunięcie zapór i przywrócenie naturalnych procesów w rzekach są podejmowane na całym świecie. Unia Europejska i jej państwa członkowskie powinny również wdrożyć stosowne ustawodawstwo i zwiększyć skalę działań mających na celu poprawę stanu rzek w Europie.

Obieg wody – stan rzek i ich dolin wpÅ‚ywa na krążenie wody w przyrodzie poprzez zmiany prÄ™dkoÅ›ci spÅ‚ywania wody z lÄ…dów do mórz i oceanów, oraz poprzez zmiany wielkoÅ›ci ewapotranspiracji z ekosystemów powiÄ…zanych z rzekÄ… (w tym mokradeÅ‚). Regulacja rzek zazwyczaj przyÅ›piesza odpÅ‚yw wody do mórz oraz zmniejsza parowanie z otaczajÄ…cych jÄ… terenów, co zaburza lokalne cykle obiegu wody.

Samooczyszczanie siÄ™ wody – naturalne rzeki i otaczajÄ…ce je mokradÅ‚a bardzo efektywnie wychwytujÄ… i usuwajÄ… ze Å›rodowiska zanieczyszczenia – przeważnie pierwiastki biogenne pochodzÄ…ce z nawożenia terenów rolniczych. Modyfikacja rzek i ich dolin upoÅ›ledza te zdolnoÅ›ci, przez co pierwiastki biogenne transportowane sÄ… prosto do mórz, gdzie stajÄ… siÄ™ przyczynÄ… eutrofizacji, zakwitów i powstawiania gÅ‚Ä™binowych beztlenowych pustyÅ„.

Rybactwo Å›ródlÄ…dowe i wÄ™dkarstwo – naturalne rzeki strefy umiarkowanej Europy sÄ… miejscem życia kilkudziesiÄ™ciu gatunków ryb. Bogactwo to zawdziÄ™czamy różnorodnoÅ›ci siedlisk i obfitoÅ›ci żerowisk w obrÄ™bie naturalnych, zmieniajÄ…cych siÄ™ koryt rzecznych. W skanalizowanych rzekach bogactwo to znika, a pozostaje jedynie kilka najbardziej pospolitych gatunków nie majÄ…cych wysokich wymagaÅ„ siedliskowych. Z kolei budowa zapór zmienia rzeki w ekosystemy bardziej zbliżone do jezior – gatunki rzeczne wycofujÄ… siÄ™, a populacje ryb stajÄ… siÄ™ bardziej narażone na niedobory tlenu wywoÅ‚ane zakwitami sinicowymi.

Klimat - naturalne mokradła nadrzeczne, do których należą torfowiska, wychwytują i unieruchamiają węgiel atmosferyczny ograniczając efekt cieplarniany. Natomiast zbiorniki zaporowe stają się źródłem gazów cieplarnianych, głównie metanu, który wydobywa się z osadów wypełniających czaszę takiego zbiornika. Dodatkowo nadrzeczne mokradła mają wpływ na mikroklimat, ochładzając powietrze dzięki pochłanianiu ciepła przez proces parowania.

Usługi kulturowe - rzeki są ważne dla rekreacji i turystyki, w tym takich aktywności jak: wędkarstwo, kajakarstwo, żeglarstwo czy obserwowanie ptaków. Wartość ekonomiczna i społeczna tych usług w wielu regionach znacząco przewyższa korzyści płynące z innych sektorów gospodarki związanych z rzekami.

Miejsce życia gatunków roÅ›lin i zwierzÄ…t – rzeki i ich doliny sÄ… same w sobie miejscem życia wielu gatunków roÅ›lin i zwierzÄ…t. Co wiÄ™cej, sÄ… one istotne także z punktu widzenia gatunków z innych ekosystemów, ponieważ stanowiÄ… korytarze ekologiczne, którymi te gatunki migrujÄ… (np. ptaki) oraz zapewniajÄ… Å›rodowisko rozwoju ich specyficznych stadiów życiowych (w przypadku pÅ‚azów i wielu owadów).

Rolnictwo – obszary nadrzeczne stanowiÄ… jedne z najkorzystniejszych rejonów dla rozwoju rolnictwa ze wzglÄ™du na żyzne aluwialne gleby i dostatecznÄ… dostÄ™pność wody. Jednakże, jeÅ›li tereny te zostanÄ… odciÄ™te (np. poprzez budowÄ™ wałów) od zalewów rzecznych, szybko ulegajÄ… degeneracji: stajÄ… siÄ™ podatne na susze i wymagajÄ… intensywnego nawożenia w celu utrzymania ich produktywnoÅ›ci. Takie dziaÅ‚ania z kolei zwiÄ™kszajÄ… dopÅ‚yw wywoÅ‚ujÄ…cych eutrofizacjÄ™ pierwiastków do rzek, a w konsekwencji do mórz.

Status europejskich rzek i mokradeł nadrzecznych

Wdrażanie Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz Dyrektywy Powodziowej jest szansą do zachowania i odtworzenia naturalnych rzek wraz z przybrzeżnymi mokradłami i terenami zalewowymi. Wiele typów mokradeł śródlądowych efektywnie poprawia jakość wód, pomagając wypełniać zobowiązania Dyrektywy Azotanowej, a także zmniejsza zagrożenia suszą i powodzią. Zwrócono na to uwagę np. w Dyrektywie Powodziowej, która zobowiązuje państwa członkowskie do wyznaczania w ramach planów zarządzania ryzykiem powodziowym terenów zalewowych jako obszarów retencji wody.

Raport Europejskiej Agencji Środowiska z 2012 r. dotyczący stanu europejskich wód, mimo iż zauważył symptomy pozytywnych zmian, wykazał, że ogólna tendencja pozostaje negatywna. W przypadku rzek dotyczy ona przede wszystkim pogorszenia się jakości wody, czy fragmentacji tych ekosystemów na skutek zabudowy hydrotechnicznej. Podobnie stan gatunków i siedlisk przyrodniczych związanych wodami śródlądowymi Europy jest zły. W trakcie okresowej oceny stanu środowiska Europy Agencja stwierdziła, że sytuacja gatunków związanych z rzekami, jeziorami i terenami podmokłymi pogarsza się najszybciej. Oceny stanu ochrony pokazują, że stan zachowania 51% siedlisk związanych z mokradłami jest niekorzystny lub zły, przy czym wywołane przez człowieka zmiany w systemie hydrologicznym (takie jak odwodnienia, fragmentacja, regulacje, usuwanie osadów, eutrofizacja i zanieczyszczenia) należą do najważniejszych stwierdzonych negatywnych oddziaływań.

Czy Polska popełni błędy, które popełniła zachodnia Europa?

W konsekwencji opracowania przez Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej nowej strategii rozwoju śródlądowych dróg wodnych w Polsce, skoncentrowanej na drogach wodnych klasy międzynarodowej, w czerwcu 2016 roku polski rząd przyjął założenia programu rozwoju żeglugi śródlądowej. Inwestycje w nim planowane zostały ujęte w rządowym projekcie Planu na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (w którym stopniom wodnym zaplanowanym dla zapewnienia żeglowności rzek towarzyszą hydroelektrownie).

Przedstawiciele wielu środowisk zwracają uwagę, że w warunkach polskich wykorzystanie rzek do międzynarodowego transportu towarowego każdorazowo musi się wiązać z przekształceniem koryta rzeki i jej doliny. Ze względu na wahania wielkości przepływów, a co za tym idzie i stanów wód, dla zapewnienia odpowiedniej głębokości toru wodnego stosuje się zabiegi inżynieryjne mające na celu skoncentrowanie koryta poprzez m.in. pogłębianie, zmianę i ustabilizowanie przekroju poprzecznego oraz wielkoskalowe budowle hydrotechniczne gwarantujące alimentację wód. Techniczna ingerencja zapewniającą możliwość transportu wodnego sprawia, że naturalne i półnaturalne odcinki rzek dotychczas nieskanalizowanych oraz ich doliny tracą swe walory przyrodnicze i nie są zdolne do świadczenia usług ekosystemowych na dotychczasowym poziomie. Specyficzny charakter układu przyrodniczego rzek i ich dolin, uzależniony m.in. od warunków geologicznych i hydrologicznych, sprawia, że strat w tym zakresie nie można skompensować.

Nieskanalizowane i nieodcięte całkowicie od swej doliny rzeki są kluczowe dla eliminowania lub ograniczania skutków powodzi. Ta ważna usługa ekosystemowa zostanie właściwie całkowicie zlikwidowana, jeśli rzeka zostanie poddana zabiegom hydrotechnicznym, mającym zapewnić odpowiednią głębokość żeglugową. Dostosowanie rzek do tego typu żeglugi zwiększać będzie ryzyko wystąpienia powodzi, mających gwałtowny charakter. Nie zniwelują tego ryzyka w żaden sposób stopnie wodne, bo z zasady zbiorniki przez nie utworzone nie mają istotnej pojemności powodziowej mogącej zastąpić utraconą naturalną retencję. Zwłaszcza, że na skutek zabudowy dolin utraciliśmy już 3/4 obszarów zalewowych nad Odrą i Wisłą. Dodatkowo, pogłębianie rzek w związku z pracami regulacyjnymi prowadzi dodatkowo do stałego obniżenia zwierciadła wód gruntowych i przesuszania terenów przyległych do rzek. Wszelkie prace hydrotechniczne, związane z rozwojem rzecznej żeglugi towarowej, pogarszają również trwale jakość wód. Upośledzają bowiem zdolność rzek do samooczyszczania, zwiększając prędkość przepływu wód i eliminując powolną filtrację oraz zaburzając mikrobiologiczne procesy odpowiedzialne za samooczyszczanie się wód. Techniczna ingerencja przyspiesza spływ powierzchniowy oraz zaburza funkcje przechwytywania pierwiastków biogennych.

Utrata możliwoÅ›ci dostarczania przez rzeki i ich doliny usÅ‚ug ekosystemowych na skutek prac hydrotechnicznych na potrzeby żeglugi powiÄ…zana jest z utratÄ… siedlisk roÅ›lin i zwierzÄ…t zwiÄ…zanych z rzekÄ…. Morfometryczna unifikacja rzek, jako wynik prac hydrotechnicznych, spowoduje drastyczne zmniejszenie odpornoÅ›ci ekosystemów rzecznych na zaburzenia, w tym na skutki prognozowanej, nawracajÄ…cej i potÄ™gujÄ…cej siÄ™ suszy hydrologicznej w zlewniach rzek. Kaskadyzacja rzek oznacza caÅ‚kowitÄ… zagÅ‚adÄ™ populacji organizmów typowo rzecznych, zwÅ‚aszcza zwiÄ…zanych z siedliskami lotycznymi, i – perspektywicznie - dominacjÄ™ gatunków charakterystycznych dla silnie eutroficznych jezior. Regulacja dużych rzek w Polsce stoi w caÅ‚kowitej sprzecznoÅ›ci z zaawansowanymi projektami restytucji gatunków zwiÄ…zanych z tymi ekosystemami, a wiÄ™c Å‚ososia, jesiotra i certy. Spowoduje też istotne przeksztaÅ‚cenia siedlisk w dolinach rzecznych, zagrażajÄ…c przy okazji cennym przyrodniczo terenom chronionym, w tym integralnoÅ›ci obszarów Natura 2000.

Przyszłość

Rzeki od stuleci funkcjonują pod presją działalności człowieka. Takie współżycie może trwać tak długo, jak ta działalność nie wpływa na naturalne zdolności rzek do samoregulacji. Zintegrowane zarządzanie rzekami - dla zapewnienia bezpieczeństwa i dobrobytu ludności oraz przyrody - ma miejsce tylko wtedy, gdy zachowuje się naturalność rzek oraz przywraca ją rzekom już przekształconym. Strategia ta powinna być również uznana jako główny element łagodzenia skutków globalnych zmian klimatu, w tym ocieplenia i zwiększonego ryzyka wystąpienia susz i powodzi.

W październiku 2016 roku, Rada Europejska wydaÅ‚a stanowisko w sprawie zrównoważonej gospodarki wodnej, podkreÅ›lajÄ…c istotnÄ… rolÄ™ dobrze zachowanych mokradeÅ‚ w ograniczaniu szkód wynikajÄ…cych ze zjawisk zwiÄ…zanych z wodÄ…. PodkreÅ›lono przy tym rolÄ™ tych ekosystemów w osiÄ…gniÄ™ciu celów polityki Å›rodowiskowej UE okreÅ›lonych m.in. w „Porozumieniu Paryskim”, Porozumieniu Sendai UNISDR oraz w Celach Zrównoważonego Rozwoju (SDG). Wdrażanie obowiÄ…zujÄ…cych postanowieÅ„ Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz Dyrektywy Powodziowej, w powiÄ…zaniu z koniecznoÅ›ciÄ… zachowania dobrego stanu ekologicznego rzek, pozwoli caÅ‚ej UE wywiÄ…zać siÄ™ z miÄ™dzynarodowych zobowiÄ…zaÅ„ w zakresie polityki Å›rodowiskowej.

Spot „Ratujmy Rzeki” zrealizowali:

czytał

Andrzej Zieliński

scenariusz, reżyseria, montaż

Paweł Augustynek Halny

zdjęcia

Tomasz Augustynek

muzyka

Ross Bugden https://www.youtube.com/c/rossbugden

zdjęcia podwodne

Artur Furdyna

zdjęcia 16mm

Piotr Augustynek

korekcja barwna

Michał Herman, Di Factory https://www.facebook.com/DIFactory.postproduction

nagranie studyjne

LocoMotive https://www.facebook.com/locomotivepostproduction

lektor archiwalny

Krzysztof Gadacz

dźwięk

Krzych Ridan

 

źródÅ‚o: Koalicja Ratujmy Rzeki